Το ξημέρωμα της 5ης Δεκεμβρίου απειλεί να βρει την ευρωζώνη σε μια νέα υπαρξιακή κρίση. Εάν ο Ιταλός πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι χάσει τελικά -όπως τουλάχιστον δείχνουν οι δημοσκοπήσεις- το δημοψήφισμα για τη συνταγματική αναθεώρηση, τότε η χώρα του θα έχει κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς την έξοδο από την ευρωζώνη.
Σύμφωνα με τον γνωστό αρθρογράφο των «Financial Times» Βόλφγκανγκ Μουνχάου, η Γαλλία θα είναι η επόμενη στη σειρά. Αλλωστε, όπως υπενθυμίζει και το Bloomberg, η ιστορία του τελευταίου αιώνα έχει δείξει ότι η Ιταλία παίζει τον ρόλο του «πολιτικού σεισμογράφου», που καταγράφει τις πρώτες δονήσεις πριν ο πραγματικός σεισμός χτυπήσει την Ευρώπη και τον υπόλοιπο πλανήτη. Και το αποτέλεσμα αυτού του δημοψηφίσματος -που ελάχιστοι ακόμα και στην Ιταλία γνωρίζουν τι ακριβώς αφορά- απειλεί να δώσει τον τόνο για τις κρίσιμες εκλογικές αναμετρήσεις που θα ακολουθήσουν σε Αυστρία, Γαλλία, Ολλανδία και Γερμανία. Είτε ως προάγγελος ενός πανευρωπαϊκού πολιτικού σεισμού ή ως το Σημείο Μηδέν μιας τραπεζικής κρίσης που θα δοκιμάσει και πάλι τις αντοχές του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος, η Ιταλία κρατάει στα χέρια της την τύχη του ευρώ.
Το παράδοξο είναι ότι παρά το τεράστιο διακύβευμα ελάχιστοι, ακόμα και στην Ιταλία, έχουν καταλάβει ή ενδιαφέρονται να καταλάβουν το αντικείμενο του δημοψηφίσματος της 4ης Δεκεμβρίου. Ουσιαστικά, ο στόχος της συνταγματικής αναθεώρησης που προτείνει ο Ρέντσι είναι να κάνει την Ιταλία πιο ευκολοκυβέρνητη. Μειώνοντας τον αριθμό των γερουσιαστών από τους 315 στους 100, ο Ρέντσι θέλει να περιορίσει την ικανότητά τους να ρίχνουν κυβερνήσεις και να μπλοκάρουν νομοσχέδια. Ελπίδα του είναι ότι θα δώσει τέλος στην πολιτική παράλυση που κρατάει όμηρο την Ιταλία εδώ και δεκαετίες και θα ανοίξει τον δρόμο για την ευκολότερη εφαρμογή των οικονομικών μεταρρυθμίσεων που τόσο χρειάζεται η χώρα.
Και ενώ οι περισσότεροι Ιταλοί συμφωνούν ότι το Σύνταγμά τους χρειάζεται πράγματι κάποια αναθεώρηση, το γεγονός ότι ο Ρέντσι αποφάσισε να συνδέσει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος με το δικό του πολιτικό μέλλον ανατρέπει τα δεδομένα. Οπως προκύπτει από τις δημοσκοπήσεις, οι ψηφοφόροι προτίθενται να καταψηφίσουν τη συνταγματική αναθεώρηση, σε μια προφανή ψήφο διαμαρτυρίας. Με δεδομένη τη δηλωμένη πρόθεση του Ρέντσι να παραιτηθεί, στην περίπτωση που χάσει το δημοψήφισμα, οι περισσότεροι απ’ όσους συντάσσονται με το «όχι» επιδιώκουν απλά την πολιτική αλλαγή.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ρέντσι λαμβάνει τα χειρότερα ποσοστά του στον υποβαθμισμένο Νότο, όπου οι συνέπειες της οικονομικής στασιμότητας, στην οποία βρίσκεται εδώ και χρόνια η Ιταλία, είναι πιο επώδυνες και το αίτημα για αλλαγή πιο δυνατό. Τα στοιχεία δείχνουν ότι μετά την ένταξή της στο ευρώ η Ιταλία είδε την παραγωγικότητά της να μειώνεται κατά 5%, ενώ στο ίδιο διάστημα η Γαλλία και η Γερμανία πέτυχαν την αύξηση της δικής τους παραγωγικότητας κατά 10%. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ιταλική οικονομία δεν έχει αναπτυχθεί καθόλου τα τελευταία 13 χρόνια, ενώ από την 7ετή ύφεση που προκάλεσε η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση εξαφανίστηκε σχεδόν το 20% της ιταλικής βιομηχανίας. Οι συνέπειες μιας οικονομίας σε κώμα είναι πιο ορατές παρά οπουδήποτε αλλού στις περιοχές του φτωχού Mezzogiorno, όπου οι δημοσκοπήσεις δείχνουν το «όχι» να προηγείται κατά 11 ποσοστιαίες μονάδες.
Οικονομία και τράπεζες σε κώμα
Ετσι και αλλιώς, στις Βρυξέλλες και στη Φρανκφούρτη η Ιταλία αντιμετωπίζεται τα τελευταία χρόνια ως μια μόνιμη απειλή για το ευρώ. Πρόκειται άλλωστε για μια από τις ασθενέστερες οικονομίες του βιομηχανικού κόσμου, που μοιάζει να έχει παγιδευτεί για τα καλά στον φαύλο κύκλο της οικονομικής στασιμότητας και των «κόκκινων δανείων».
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο υπολόγιζε το καλοκαίρι ότι θα χρειαστεί να περάσουν άλλα 10 χρόνια για να καταφέρει η ιταλική οικονομία να επιστρέψει στα επίπεδα όπου βρισκόταν πριν από τη χρηματοοικονομική κρίση του 2008. Και αυτό ενώ οι άλλες οικονομίες της ευρωζώνης θα είναι έως τότε κατά 20%-25% πλουσιότερες σε σχέση με τα προ κρίσης επίπεδά τους. Το Ταμείο περιμένει ρυθμούς ανάπτυξης μόλις 1% φέτος, αλλά έχει προειδοποιήσει ότι η ανάκαμψη από την παρατεταμένη ύφεση είναι αδύναμη και εύθραυστη, λόγω της διαρθρωτικής ανελαστικότητας της οικονομίας, των «κόκκινων δανείων» και του υψηλού χρέους.
Επομένως, οι όποιες ελπίδες ότι το πρόβλημα του δημοσίου χρέους (που αγγίζει το 130% του ΑΕΠ) ή των μη εξυπηρετούμενων δανείων (που έχουν φτάσει στα 360 δισ. ευρώ) θα αντιμετωπιστεί εν καιρώ με την επιστροφή της οικονομίας σε υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης διαψεύδονται. Αυτό που απομένει είναι μια οικονομία με ανεργία πάνω από 11%, που καταδικάζει έναν στους δέκα νέους της να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και βλέπει τις αμέτρητες μικρές και οικογενειακές επιχειρήσεις της να πλήττονται βαριά από την παγκοσμιοποίηση και τον low cost ανταγωνισμό από την Κίνα. Και την ίδια στιγμή, οι τράπεζες αδυνατούν να χρηματοδοτήσουν τις υγιείς επιχειρήσεις, αλλά αναγκάζονται να κρατούν στη ζωή εταιρείες-ζόμπι, επιτρέποντάς τους να αναχρηματοδοτούν χρέη τα οποία δεν πρόκειται να αποπληρωθούν ποτέ, για να μη διαταράξουν τις πελατειακές σχέσεις με βάση τις οποίες έχουν συνηθίσει να λειτουργούν.
Με την Ιταλία να ευθύνεται από μόνη της για το 40% των «κόκκινων δανείων» που βαραίνουν σήμερα το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα, οι οικονομολόγοι μιλούν εδώ και μήνες για μια τραπεζική κρίση που εξελίσσεται σε αργή κίνηση. Ομως το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος απειλεί να μετατρέψει αυτή την αργή τραπεζική διολίσθηση σε ένα κανονικό bank run, και αφορμή δεν θα είναι άλλη από την παλαιότερη -και πιο ταλαιπωρημένη- τράπεζα του κόσμου. Η Banca Monte dei Paschi di Siena, την οποία οι ιταλικές κυβερνήσεις έχουν κατ’ επανάληψη διασώσει, θα πρέπει έως τα τέλη του χρόνου να ξεφορτωθεί «κόκκινα δάνεια» 28 δισ. ευρώ και να αντλήσει νέα κεφάλαια 5 δισ. ευρώ. Δηλαδή, ποσό επταπλάσιο της σημερινής κεφαλαιοποίησής της. Πρόκειται για ένα εγχείρημα πολύ δύσκολο, εάν σκεφτεί κανείς ότι η διοίκηση της τράπεζας ζητά από τους επενδυτές να την εμπιστευτούν, παρότι η μετοχή της έχει χάσει το 99% της αξίας της από το 2009. Ομως η προσπάθεια γίνεται δυσκολότερη καθώς στο επόμενο διάστημα και η UniCredit θα επιχειρήσει να «σηκώσει» μεγάλο ποσό από την αγορά. Πόσω μάλλον εάν έως τότε η Ιταλία βρίσκεται με το ένα πόδι εκτός του ευρώ.
Στο χείλος της αβύσσου
Εάν ο Ρέντσι χάσει το δημοψήφισμα και παραιτηθεί, τότε η Ιταλία κινδυνεύει να βυθιστεί στο χάος, ειδικά εάν αναλογιστεί κανείς ότι και τα τρία κόμματα της αντιπολίτευσης (το ισχυρότερο Κίνημα των Πέντε Αστέρων, το Forza Italia του Σίλβιο Μπερλουσκόνι και η Λέγκα του Βορρά) έχουν ταχθεί υπέρ της εξόδου της χώρας από το ευρώ. Στην περίπτωση πρόωρων εκλογών, τα κόμματα που είτε ζητούν δημοψήφισμα για την παραμονή στο ευρώ ή έστω εκφράζουν αμφιβολίες για το ευρωπαϊκό project θα συγκεντρώσουν συνολικό ποσοστό άνω του 50%, υπολογίζει ο Χόλγκερ Σμίντινγκ, επικεφαλής οικονομολόγος της γερμανικής Berenberg Bank. Το σίγουρο είναι ότι τα Πέντε Αστέρια του Μπέπε Γκρίλο, που ήδη ελέγχουν του δήμους της Ρώμης και του Τορίνο και διεκδικούν με αξιώσεις τον τίτλο του πρώτου κόμματος στην ιταλική πολιτική σκηνή, θα έχουν μια πολύ πραγματική ευκαιρία να έρθουν στην εξουσία.