Η υποχρέωση «τυφλής υπακοής» των «στρατιωτικών» των Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμάτων Ασφαλείας

α. Στρατιωτικοί υπάλληλοι :

1. Η υποχρέωση της υπακοής τούτων στις διαταγές των νόμιμων προϊσταμένων τους συνδέεται με δύο όψεις ευθύνης, δηλ. την ποινική και την καθαρά διοικητική. ΄Ετσι, η ανυπακοή σε διαταγή που αφορά άμεσα και λειτουργικά την αποστολή των Ε.Δ., συνεπάγεται ποινική ευθύνη (άρθρο 53 ΣΠΚ), ενώ η ανυπακοή σε διαταγή που αφορά την παροχή υπηρεσίας που έμμεσα μόνο εξυπηρετεί την εν λόγω αποστολή, συνεπάγεται διοικητική (=πειθαρχική ευθύνη).

2. Το ζήτημα που απασχολεί και συνδέεται με την ανυπακοή είναι η δεσμευτικότητα της διαταγής (:προσταγής), η οποία πάντως απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια την ελληνική και ξένη ποινική επιστήμη. Το ερώτημα που πιεστικά προβάλλει στο πλαίσιο της προβληματικής αυτής είναι, αν είναι δεσμευτική μια διαταγή τυπικά νόμιμη, ουσιαστικά όμως παράνομη με την έννοια, ότι το περιεχόμενό της προσβάλλει, με τυποποιημένο τρόπο, κάποιο έννομο αγαθό. Οι συναφείς ερμηνευτικές προσπάθειες αποτελούν, κατά βάση, αντικείμενο δύο αξιοπρόσεκτων θεωρητικών κατευθύνσεων : Από τη μια είναι οι θεωρίες (δικαιώσεως, παραστάσεως, Laband "τυφλής υπακοής") με τις οποίες επιχειρείται να δικαιολογηθεί η ύπαρξη των παράνομων αλλά, πάντως, δεσμευτικών διαταγών και από την άλλη η αντιμετώπιση της δεσμευτικότητας μιας παράνομης διαταγής στο χώρο της σύγκρουσης καθηκόντων. Ωστόσο οι δυσκολίες στην αποσαφήνιση του προβλήματος παρέμειναν και εντάθηκαν. Η εξομάλυνσή τους μπορεί πάντως να επιτευχθεί με βάση το άρθρο 21 Π.Κ. αλλά και τη (νέα) διάταξη του άρθρου 53 παρ. 2 Σ.Π.Κ. Ειδικότερα : Η αντιμετώπιση του δυσχερούς αυτού ζητήματος προϋποθέτει απομάκρυνση από το πλέγμα των απλουστευτικών τάσεων που προσδίδουν a priori τεκμήρια νομιμότητας στις ενέργειες των κρατικών οργάνων. ΄Ετσι δικαιωμένη θεωρείται η αποστολή εκείνη του στρατού που στηρίζεται αποκλειστικά στην αναγκαιότητά της. Οποιαδήποτε επέκταση της αποστολής του στρατού από την εξυπηρέτηση αυτή αποτελεί σαφή παρέκκλιση από τον προορισμό του και γι΄ αυτό "ανεπιθύμητη" δραστηριότητα. Μια διαταγή δεν είναι δεσμευτική ιδιαίτερα όταν : (ι) δεν αφορά την υπηρεσία και (ιι) έρχεται σε αντίθεση με διατάξεις του Συντάγματος.

3.Το στοιχείο της υπηρεσίας, στο μέτρο που ανάγεται στην τυπική όψη της διαταγής, αποτελεί πάντοτε αντικείμενο ελέγχου από τον υφιστάμενο στρατιωτικό. Όταν τώρα η διαταγή αφορά την υπηρεσία, πλην όμως το περιεχόμενό της μεταφράζεται σε τέλεση αξιόποινης πράξης, η μεταχείριση που επιφυλάσσεται για την περίπτωση αυτή διαγράφεται ως εξής : Με το άρθρο 21 Π.Κ. αίρεται ο κατ΄ αρχήν άδικος χαρακτήρας της αξιόποινης πράξης του υφιστάμενου και μόνο αυτού emoticon smile προσωπικός λόγος άρσης του αδίκου), όταν η ενέργειά του αποτελεί άσκηση υπηρεσίας, ενώ παράλληλα η "διατασσόμενη" αξιόποινη πράξη δεν αναιρεί τον υπηρεσιακό χαρακτήρα της διαταγής. Τέτοια αναίρεση υπάρχει : (α) όταν η πράξη του υφιστάμενου αποκλείει εξαρχής τον υπηρεσιακό χαρακτήρα της διαταγής και (β) όταν η διατασσόμενη ενέργεια συνιστά "κατ΄ επίφαση" άσκηση υπηρεσίας.

4. Ο Σ.Π.Κ. με την παρ. 2 του άρθρου 53 προβλέπει λόγο άρσης του αδίκου της ανυπακοής. Σύμφωνα με αυτόν η πράξη δεν είναι άδικη, αν η προσταγή ή η υπηρεσία είναι προδήλως παράνομη. Παρά τις όποιες επιφυλάξεις αναφορικά με τη σκοπιμότητα και το λειτουργικό αντίκρισμα του στοιχείου αυτού, η νέα διάταξη μπορεί να αξιοποιηθεί προς την κατεύθυνση μιας φιλελεύθερης προσέγγισης του Στρ. ποινικού δικαίου συμπληρώνοντας τη λειτουργία του άρθρου 21 Π.Κ. Ειδικότερα η νέα ρύθμιση θα πρέπει να συνδυασθεί με την αντίληψη ότι δικαιωμένη είναι η αποστολή εκείνη του στρατού που αποκλειστικά στηρίζεται στην αναγκαιότητά της και ότι οι διαταγές που δίνονται θα πρέπει να εξυπηρετούν μόνο αυτήν την αναγκαιότητα.

5. Πρόδηλα παράνομη είναι κατ΄ αρχήν μια διαταγή ή μια υπηρεσία όταν το περιεχόμενό τους συνιστά καταφανώς αυτή την ίδια την τυποποιημένη προσβολή συγκεκριμένου εννόμου αγαθού (λ.χ. τέλεση κλοπής, εξύβρισης). Συνεπώς δεν τελεί ανυπακοή ο στρατιώτης που ενώ διατάσσεται να "αλυσοδέσει" συνάδελφό του ή να βιαιοπραγήσει κατά άλλου στρατιωτικού, να πλαστογραφήσει ένα έγγραφο ή να φωτοτυπήσει αναρμοδίως ένα απόρρητο έγγραφο, αρνείται να υπακούσει. Το ζήτημα πάντως της "προδήλως παράνομης" διαταγής θα κριθεί κάθε φορά με τη στάθμιση των γνωστών για το δράστη περιστάσεων. Θα έχει γίνει φανερό ότι το "ειδικό στοιχείο του αδίκου" του άρθρου 53 παρ. 2 Σ.Π.Κ. συνδέεται άμεσα με την υποκειμενική στάση του υπαιτίου της ανυπακοής.

6. Στο σημείο αυτό όμως αποβαίνουν αναγκαίες κάποιες διευκρινίσεις :
α. Δεν είναι πρόδηλα παράνομη μια διαταγή όταν δεν συνιστά "υπηρεσία" κατά την έννοια του άρθρου 53 Σ.Π.Κ. αλλά ενέργεια υπηρεσιακής εξέτασης. Η διαταγή εδώ πάσχει από τυπική άποψη και η τυχόν άρνηση ή παράλειψη του στρατιωτικού δεν καθιδρύει ούτε αρχικά άδικη πράξη ανυπακοής.
β. Επίσης ξεπερνά τα όρια της "πρόδηλα παράνομης" η διαταγή εκείνη που προσβάλλει την αξιοπρέπεια του υφισταμένου στρατιωτικού. Υπό το πρίσμα μιας τέτοιας διαταγής δεν δημιουργείται καν υποχρέωση (δέσμευση) του στρατιωτικού να υπακούσει, γι΄ αυτό και δεν υπάρχει – σε περίπτωση άρνησης – προσβολή του εννόμου αγαθού της στρατιωτικής υπηρεσίας.

γ. Οι διατάξεις των άρθρων 21 Π.Κ. και 53 παρ. 2 Σ.Π.Κ. μπορούν να συνυπάρξουν, συμπληρώνοντας η μια την άλλη, με την εξής έννοια : Το άρθρο 21 Π.Κ. λειτουργεί υπέρ του υφισταμένου (δέκτη της διαταγής) εφόσον η διαταγή είναι παράνομη και ταυτόχρονα συνιστά – στη συγκεκριμένη περίπτωση – περιεχόμενο άσκησης υπηρεσίας. Εδώ ο υφιστάμενος εκτελεί τη διαταγή, προσβάλλει ένα έννομο αγαθό, πλην όμως αίρεται ο άδικος χαρακτήρας της πράξης του. Στην περίπτωση του άρθρου 53 παρ. 2 Σ.Π.Κ. ο υφιστάμενος δεν εκτελεί τη διαταγή, επειδή ακριβώς έχει πρόδηλα παράνομο περιεχόμενο. Αν παρ΄ όλα αυτά την εκτελέσει και προσβάλλει έννομα αγαθά τρίτων δεν μπορεί να επικαλεσθεί το άρθρο 21 Π.Κ., το οποίο, πάντως, καλύπτει κάθε παράνομη διαταγή εκτός από την πρόδηλα παράνομη. Συνεπώς μια πρόδηλα παράνομη διαταγή δεν μπορεί να συμβιβάζεται με την άσκηση υπηρεσίας.

β. Αστυνομικοί υπάλληλοι:

1. Το "αστυνομικό προσωπικό" της Ελληνικής Αστυνομίας είναι "στρατιωτικό" κατά τρόπο ιδιόμορφο, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 3 του ν.1481/1984 (τώρα άρθρο 13 ν.4249/2014) και τη νομολογία του Σ.τ.Ε. (2649/1987). Πάντως, επιδίωξη του νομοθέτη είναι να υπαχθούν σε αυστηρή emoticon smile "στρατιωτική") πειθαρχία, δηλ. υπακοή. Η υπακοή αυτή αντιστοιχεί στην ιδιότητα του "ιδιαίτερου ένοπλου Σώματος" της Αστυνομίας. Οι σχετικές διατάξεις του ν.1481/1984 και του ν.4249/2014, έχουν εξειδικευθεί με το π.δ.120/2008 "Πειθαρχικό δίκαιο …" και ορίζουν τα ακόλουθα :

α. "Με τον όρο πειθαρχία νοείται : Η πρόθυμη και χωρίς αντιρρήσεις υπακοή …. ως και η άμεση εκτέλεση των διαταγών ….". "Η απείθεια σε διαταγή…." τιμωρείται ως "πειθαρχικό παράπτωμα" και "ο κατώτερος δικαιούται να τύχει ακρόασης και να υποβάλει τα παράπονά του αφού προηγουμένως εκτελέσει τη διαταγή" (άρθρο 2 παρ. 1α και 4 και άρθρο 10 περ. ε΄ του π.δ.120/2008).

β. Οι νέες διατάξεις (άρθρο 2 παρ. 4 του π.δ.120/2008) προβλέπουν ρητά το δικαίωμα της "διαφωνίας", όχι όμως και το δικαίωμα της ανυπακοής σε παράνομη διαταγή, τονίζει όμως ότι πρέπει να δοθεί "κατά τους νόμιμους τύπους" (άρθρο 3, παρ. 1, π.δ.538/1989 "Υποχρεώσεις και δικαιώματα του αστυνομικού προσωπικού του Υ.Δ.Τ."). Η εκτέλεση της παράνομης διαταγής δεν την καθιστά νόμιμη. ΄Ετσι, θα πρέπει να ισχύσει η γενική διάταξη για την άρση του αδίκου της πράξης που ενεργείται σε εκτέλεση παράνομης διαταγής (άρθρο 21, Π.Κ.), ενόψει και του γεγονότος ότι το "αστυνομικό προσωπικό" δεν υπάγεται στο ΣΠΚ και στη δικαιοδοσία των Στρατοδικείων. ΄Ετσι η πράξη δεν είναι άδικη για τον πράξαντα και ως αυτουργός τιμωρείται ο προστάξας, εφόσον : α) η διαταγή δόθηκε κατά τους νόμιμους τύπους, β) από την αρμόδια Αρχή και γ) ο νόμος δεν επιτρέπει στον προτασσόμενο να εξετάσει τη νομιμότητα της διαταγής ή ο ίδιος εξέφρασε εγγράφως τη διαφωνία του.

2. Η υποχρέωση της υπακοής εμπίπτει σε όρια :
α. Γενικά όρια.
(1) Διότι, τα συνταγματικά και τα νομοθετικά όρια που ισχύουν για τους "στρατιωτικούς" των Ε.Δ., ισχύουν και για τους "στρατιωτικούς" της Ελληνικής Αστυνομίας.
(2) Ρητές διατάξεις ορίζουν για τα όργανα της Ελληνικής Αστυνομίας, ειδικά για την πειθαρχία, δηλ. την υπακοή τα εξής : Ότι "Με τον όρο πειθαρχία νοείται : … και ο σεβασμός και η προστασία των δικαιωμάτων (των πολιτών), που προβλέπονται από το Σύνταγμα και τους νόμους" (άρθρο 2 παρ. 1ε΄ π.δ.120/2008). Ότι "οι διαταγές πρέπει να είναι νόμιμες …." (άρθρο 2 παρ. 3 π.δ.120/2008) και ότι στοιχειοθετείται απείθεια εφόσον "…η διαταγή αφορά την εκτέλεση των υπηρεσιακών καθηκόντων" (άρθρο 10 περ. ε΄ του π.δ.120/2008) και δόθηκε "κατά τους νόμιμους τύπους" (άρθρο 3, παρ. 1 π.δ.538/1989).
(3) Ρητές διατάξεις επιβάλλουν τη συμμόρφωση στο Σύνταγμα και τους νόμους (άρθρο 2 παρ. 1 εδάφ. α΄ π.δ.120/2008, άρθρο 1 περίπτ. α΄, δ΄ του π.δ.254/2004 «Κώδικας δεοντολογίας του αστυνομικού»).
(4) Ορίζουν ότι συνιστά παράβαση του υπηρεσιακού καθήκοντος "Κάθε πράξη ή παράλειψη που παραβιάζει τις υποχρεώσεις που επιβάλλονται στον αστυνομικό από τις ισχύουσες διατάξεις νόμων, τους κανονισμούς του Σώματος και τις διαταγές της Υπηρεσίας, καθώς και από την εν γένει εντός της υπηρεσίας διαγωγή που πρέπει να τηρεί ο αστυνομικός" και εκείνη "που απορρέει από τους νόμους, τους Κανονισμούς και τις διαταγές της Υπηρεσίας" (άρθρα 4, 13 περ. κα΄, π.δ.120/2008), οι οποίες όμως κατά ρητή διάταξη " … πρέπει να είναι νόμιμες …" (άρθρο 2 παρ. 3 π.δ.120/2008).
β. Ειδικά όρια.
Ειδικότερα, ενδιαφέρουν το "αστυνομικό προσωπικό", οι περιπτώσεις που συνδέονται άμεσα με την αποστολή της ασφάλειας και της τάξης. ΄Ετσι, ρητά και απόλυτα όρια στην υποχρέωση της υπακοής είναι τα εξής :
(1) Η διαταγή που αφορά παράνομη κατακράτηση, δεν αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης (άρθρο 6 παρ. 3 του Συντ. και άρθρο 326, Π.Κ.).

(2) Η διαταγή που αφορά προσβολή "της λαϊκής θέλησης, ως έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας", κατά το άρθρο 52 του Συντ. δεν αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης (άρθρο 102 παρ. 3 π.δ.22/1996 "Κωδικοποίηση της νομοθεσίας για την εκλογή βουλευτών" που ενεργοποιεί τη συνταγματική επιταγή).
(3) Η διαταγή που αφορά την ενέργεια βασανιστηρίων, ψυχολογικής βίας και προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, κατά τα άρθρα 2 παρ. 1 και 7 παρ. 2 του Συντ., η οποία "ουδέποτε αποκλείει τον άδικο χαρακτήρα" της (άρθρο 137 Δ. παρ. 2 Π.Κ. και άρθρο 2 παρ. 3 Διεθνούς Σύμβασης '' Κύρωση της Σύμβασης κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας" που κυρώθηκε με το ν.1782/1988).

 

Νικόλαος Αθ. Μπλάνης Αντιστράτηγος Αστυνομίας

ε.α. Επίτιμος Προϊστάμενος Κλάδου Οργάνωσης και Ανθρώπινου Δυναμικού Α.Ε.Α./Υ.Δ.Τ.

Πτυχιούχος Νομικής Σχολής Αθηνών

 

Διαβάστε όλες τις ειδήσεις από την κατηγορία ΣΩΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

 

Διαβάστε όλες τις ειδήσεις από την κατηγορία ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ