Ρατσισμός (ή φυλετισμός) είναι η αντίληψη, ότι οι άνθρωποι δεν είναι όλοι ίσοι μεταξύ τους, αλλά διαχωρίζονται σε ανώτερους και κατώτερους, διακρινόμενοι, είτε από το χρώμα του δέρματος, την εθνικότητα, τη θρησκεία, το φύλο, είτε από τον σεξουαλικό προσανατολισμό κ.λ.π. Το πιο συνηθισμένο είδος ρατσισμού, και αυτό που έχει δώσει την αρχική ονομασία στην λέξη, (ιταλ, ράτσα/ razza = φυλή), είναι ο φυλετικός ρατσισμός. Ως εκ τούτου η φυλή με συγκεκριμένα (ανώτερα) εξωτερικά ή ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, έχει το δικαίωμα να θεωρεί εαυτόν της ανώτερη από τις άλλες. Παλαιότερα αντί του σύγχρονου όρου χρησιμοποιήθηκε, ιδιαίτερα στις αγγλόφωνες χώρες, ο όρος ρασιαλισμός (racialism), που πρόκειται για όρο δόγματος φυλετικής υπεροχής. Σημαντικότερος συγγραφέας που έκανε χρήση του όρου "ρασιαλισμός" ήταν ο L. L. Snyder στο έργο του "Race: A History of Modern Ethnic Theories" . Ο νεότερος όμως όρος (εκ της ιταλικής) επικράτησε μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο περισσότερο για λόγους προπαγάνδας. Συγκεκριμένα η R. Benedict ορίζει τον ρατσισμό ως: «...το δόγμα όπου μία εθνική ομάδα έχει καταδικαστεί από τη φύση σε κληρονομική κατωτερότητα, ενώ μια άλλη σε κληρονομική ανωτερότητα».
Στο διεθνές δίκαιο, ο βασικός εννοιολογικός ορισμός των φυλετικών διακρίσεων περιλαμβάνεται στη θεμελιώδη Σύμβαση των Η. Ε. του 1966 για την εξάλειψη όλων των μορφών φυλετικών διακρίσεων, η οποία κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν. 494/1970. Ειδικότερα, στο άρθρο 1 αυτής ορίζεται ότι: «Ο όρος φυλετική διάκριση υπονοεί κάθε διάκριση, εξαίρεση, παρεμπόδιση ή προτίμηση που βασίζεται στη φυλή, το χρώμα, την καταγωγή, την εθνική ή εθνολογική προέλευση με σκοπό ή αποτέλεσμα την εκμηδένιση ή διακινδύνευση της αναγνώρισης, απόλαυσης ή άσκησης υπό όρους ισότητας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών στον πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, μορφωτικό ή οποιοδήποτε άλλο τομέα του δημόσιου βίου».
Η Γενική Διάσκεψη της UNESCO σε διακήρυξή της, την 27-11-1978 «περί φυλής και φυλετικής προκατάληψης», τονίζει (άρθ. 2) ότι : «κάθε θεωρία που είτε ενέχει τον ισχυρισμό, ότι φυλετικές ή εθνικές ομάδες είναι ανώτερες ή κατώτερες, αφήνοντας έτσι να νοηθεί, ότι ορισμένες θα είχαν δικαίωμα να εξουσιάσουν ή να παραμερίσουν κάποιες άλλες, που θεωρούνται κατώτερες, είτε βασίζει αξιολογικές κρίσεις σε φυλετικές διαφορές, δεν έχει επιστημονική θεμελίωση και αντίκειται στις ηθικές και δεοντολογικές αρχές της ανθρωπότητας».
Πρόσφατα με το ν. 4285/2014 για την καταπολέµηση ορισµένων µορφών και εκδηλώσεων ρατσισµού και ξενοφοβίας επήλθαν συγκεκριμένες τροποποιήσεις στο ν.927/1979 «περί κολασμού πράξεων ή ενεργειών αποσκοπουσών εις φυλετικάς διακρίσεις» με την προσθήκη στις εγκληματικές συμπεριφορές «της δημόσιας υποκίνησης βίας ή μίσους» και «της δημόσιας επιδοκιμασίας ή άρνησης εγκλημάτων».
Ο σύγχρονος ευρωπαϊκός ρατσισμός δεν έχει ως κύρια αναφορά την φυλετική ανωτερότητα ή κατωτερότητα. Ο νέος αυτός ρατσισμός στρέφεται κατά των ξένων μεταναστών. Η κυριαρχούσα μορφή του νέου ευρωπαϊκού ρατσισμού είναι ο «πολιτισμικός» ρατσισμός, που βασίζεται στη διεκδίκηση της ανωτερότητας-διαφορετικότητας του συστήματος των αξιών, του πολιτισμού, του τρόπου ζωής μιας εθνικής ομάδας απέναντι στις αξίες, τον πολιτισμό, τον τρόπο ζωής άλλων ομάδων.
Εκτός από αυτή τη βασική μορφή ρατσισμού, διακρίνεται επίσης και ο «ανταγωνιστικός ρατσισμός», που στρέφεται κυρίως κατά των ξένων μεταναστών και γεννιέται από την προάσπιση του θεωρούμενου ως προνομιακού δικαιώματος των αυτόχθονων πολιτών στην πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά. Στην προσέγγιση αυτή οι ξένοι μετανάστες αντιμετωπίζονται ως ανεπιθύμητοι ανταγωνιστές στην αγορά εργασίας που ευθύνονται για την αύξηση της ανεργίας ή για την επιδείνωση των όρων εργασίας.
Τέλος η πιο διαδεδομένη μορφή του σύγχρονου ευρωπαϊκού ρατσισμού είναι ο «φοβικός» ρατσισμός, ένας ρατσισμός που τροφοδοτείται από συναισθήματα συλλογικής αγωνίας συνδεδεμένα με κοινωνικές απειλές, όπως η αύξηση της εγκληματικότητας, η διακίνηση και το εμπόριο ναρκωτικών, ο φόβος σεξουαλικών επιθέσεων, που επίσης στον «κοινό νου» συνδέονται με τους ξένους μετανάστες.
Αυτοί οι τρεις τύποι ρατσισμού συνθέτουν το φαινόμενο του «νέου» ρατσισμού ή νεορατσισμού που ορθά χαρακτηρίζεται ως ένας «ρατσισμός χωρίς φυλές», για να επισημανθεί η διαφορά του από τον κλασικό βιολογικό ρατσισμό.
Ρατσισμός μπορεί να υπάρχει σε διάφορα επίπεδα:
α. Σε προσωπικό επίπεδο, όταν αναφέρεται σε προσωπικές στάσεις, αξίες και πεποιθήσεις σχετικά με την υπεροχή της «φυλής του» και την κατωτερότητα των άλλων «φυλών».
β. Σε διαπροσωπικό επίπεδο, όταν αναφέρεται στη συμπεριφορά προς τους άλλους που αντανακλά την πεποίθηση της ανωτερότητας της «φυλής του».
γ. Σε θεσμικό επίπεδο, όταν αφορά την πάγια νομοθεσία, τα έθιμα, τις παραδόσεις και πρακτικές, ως αποτέλεσμα των φυλετικών διακρίσεων και των ανισοτήτων σε μια κοινωνία.
δ. Σε πολιτιστικό επίπεδο, όταν αναφέρεται στις αξίες και τους κανόνες της κοινωνικής συμπεριφοράς που προωθούν την πολιτιστική πρακτική ενός έθνους, ως τον κανόνα και το μέτρο σύγκρισης, κρίνοντας άλλες πολιτιστικές συμπεριφορές ως υποδεέστερες.
Συμπερασματικά υπάρχει μεγάλη αλληλεξάρτηση μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων, στα οποία εκδηλώνεται ο ρατσισμός και τα οποία συμπληρώνουν το ένα το άλλο και ενώνονται ενεργά μεταξύ τους. Ο ρατσισμός εκδηλώνεται επίσης με εμφανείς και συγκεκαλυμμένους τρόπους. Όπως στις συγκαλυμμένες μορφές του, έτσι και στις εμφανείς ο ρατσισμός είναι επιζήμιος. Οι συνέπειες του ρατσισμού, τόσο ιστορικά όσο και σύγχρονα, είναι καταστροφικές, τόσο για τα θύματα, όσο και για τις κοινωνίες.
Ο ρατσισμός είναι η αιτία της μαζικής εξόντωσης, γενοκτονιών και καταπίεσης. Έχει εξασφαλίσει την υποταγή της πλειοψηφίας στις ιδιοτροπίες των μικροσκοπικών μειονοτήτων, που έχουν έναν ασφυκτικό πλούτο και δύναμη. Ενώ σημαντική πρόοδος έχει σημειωθεί στην αντιμετώπιση αυτών των αδικιών, σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν κρυμμένες και λιγότερο κρυμμένες μορφές της απομόνωσης, των προκαταλήψεων, των διακρίσεων και του διαχωρισμού.
Νικόλαος Αθ. Μπλάνης
Αντιστράτηγος Αστυνομίας ε.α.
Επίτιμος Προϊστάμενος Κλάδου Οργάνωσης
και Ανθρώπινου Δυναμικού Α.Ε.Α./Υ.Δ.Τ.
Πτυχιούχος Νομικής Σχολής Αθηνών