Στο δημόσιο διάλογο, ιδίως σε περιόδους εντάσεων, οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής ή και διακρατικής φύσεως, διατυπώνεται πολύ συχνά το ερώτημα «βρισκόμαστε στη σωστή πλευρά της ιστορίας»; Είναι επιστημονικά ορθό αυτό το ερώτημα; Υπάρχει όντως σωστή και λάθος πλευρά στην ιστορία;
του Κωνσταντίνου Δουκάκη*
Η ιστορία ως επιστήμη θεμελιώνεται με τη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα στα τέλη του 19ου αιώνα, ταυτόχρονα με δύο συγγενικές της κοινωνικές επιστήμες, την κοινωνιολογία και την οικονομική επιστήμη. Προς αποφυγή κάθε παρεξήγησης, το ιστορικό βάθος των γεγονότων και της ανθρώπινης δράσης δεν ανακαλύφθηκε τον 19ο αιώνα αλλά ήταν ήδη γνωστό από την αρχαιότητα, γι αυτό και έχουμε στη διάθεσή σας σπουδαία έργα αρχαίων Ελλήνων ιστορικών.
Η επιστημονική επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα, το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού και ιδίως οι ραγδαίες μεταβολές που προκάλεσε στις ανθρώπινες κοινωνίες η διττή επανάσταση (Βιομηχανική Επανάσταση και Γαλλική Επανάσταση) ενίσχυσαν την επιθυμία αλλά και την ανάγκη του ανθρώπου για την κατανόηση των κοινωνικών αλλαγών. Αυτή η αναζήτηση της σχέσης αιτίου και αιτιατού ως προς τις κοινωνικές αλλαγές συνέβαλλε καθοριστικά στην επιστημονική ωρίμανση της ιστορίας. Η ιστορία είναι πλέον μία ακριβής επιστήμη με πλούσιο μεθοδολογικό υπόβαθρο το οποίο διαρκώς εξελίσσεται και διευρύνεται.
Αφού έχει τεθεί η βάση της συζήτησης θα προχωρήσουμε στο προκείμενο. Είναι μεθοδολογικά στέρεο το ερώτημα βρισκόμαστε στη σωστή πλευρά της ιστορίας; Επί της αρχής όχι, δεν είναι σωστό. Πριν όμως απαντήσουμε γιατί δεν είναι σωστό θα αναλύσουμε τη φύση της ερώτησης. Η ερώτηση έχει ένα ιδιαίτερο συναισθηματικό φορτίο το οποίο προκαλείται από την εκ των προτέρων αξιολογική τοποθέτηση, σωστή πλευρά, και ενδυναμώνεται από τη λέξη ιστορία. Συνεπώς, η ερώτηση δεν γίνεται επί της ουσίας του περιεχομένου της αλλά κατατίθεται για να προκαλέσει συναισθηματικές δεσμεύσεις με το παρελθόν ή με τη συλλογική μνήμη της κοινωνίας. Αν δηλαδή δεν συμφωνούμε με αυτήν την οπτική, τη σωστή πλευρά δηλαδή (όπως προβάλλεται κάθε φορά το σωστό) τότε είμαστε με τη λάθος πλευρά. Ποιος αλήθεια θέλει να είναι με τη λάθος πλευρά;
Γιατί δεν είναι και μεθοδολογικά στέρεο το ερώτημα; Κυρίως γιατί το ερώτημα τίθεται για θέματα που αφορούν το παρόν και ο ιστορικός δεν αναλύει το παρόν, ούτε προβλέπει το μέλλον. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, η ιστορία δεν είναι δικαστήριο και δεν είναι μηχανισμός πρόβλεψης του μέλλοντος. Και αν θέλουμε έναν συσχετισμό, επιστήμες με ισχυρότερα, από την ιστορία, μεθοδολογικά εργαλεία εφαρμοσμένης ποσοτικής ανάλυσης δεν έχουν καταφέρει να προβλέψουν το μέλλον του οικοσυστήματός τους, λαμπρό παράδειγμα η οικονομική κρίση του 2008.
Ο ιστορικός έχει μια μοναδική, ιδιαίτερη και δύσκολη σχέση με το παρελθόν και η σχέση αυτή σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις είναι διαμεσολαβημένη. Διαβάζει κείμενα που έχουν συγγράψει άνθρωποι που δεν έχει γνωρίσει, μελετά αρχεία υπηρεσιών τις οποίες δεν έχει επισκεφτεί, προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει ιδιωτικά αρχεία συναισθηματικά φορτισμένα και όλα αυτά οφείλει να τα κάνει έχοντας απεκδυθεί τη συναισθηματική του υπόσταση. Αυτή είναι η μαγεία της ιστορικής επιστήμης, η μελέτη των κοινωνιών του παρελθόντος, η μελέτη των επωνύμων και των ανωνύμων, των εθνών, των επαναστάσεων, των πολέμων, των κινημάτων, του πολιτισμού, των μικρών και των μεγάλων ηρώων. Δεν υπάρχει σωστή και λάθος πλευρά της ιστορίας. Αυτό το ερώτημα, που επί της ουσίας είναι καταφατική πρόταση, αποτελεί αξιολογική και αξιακή κρίση και όχι επιστημονικό ζητούμενο. Η ιστορία μπορεί να μας εξηγήσει γιατί βρισκόμαστε εδώ που βρισκόμαστε σήμερα, σε πολιτιστικό, οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Μπορεί να μας απαντήσει τα μεγάλα γιατί….ερμηνεύοντας το πώς…
* Επίκουρος καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας
Τμήμα Ιστορίας, Πολιτικής και Διεθνών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος